Тасвири иҷтимоии давраи Мадина: Андешаҳо аз таърихи ислом

Давраи Мадина як саҳифаи дигаргунсози таърихи исломро ҳам аз ҷиҳати иҷтимоӣ ва ҳам сиёсӣ нишон медиҳад. Ин давра пас аз ҳиҷрати ҳазрати Муҳаммад (с) ва пайравонаш аз Макка ба Ясриб оғоз ёфт, ки баъдтар Мадина номида мешавад. Шаҳр ба як паноҳгоҳи мусулмонон табдил ёфт, ки дар он ҷомеъаи мусулмонони навзод метавонистанд эътиқоди худро дар сулҳи нисбӣ амал кунанд ва як тартиботи нави иҷтимоӣ, ҳуқуқӣ ва ахлоқиро ба вуҷуд оваранд, ки решаашон аз принсипҳои исломӣ аст.

1. Заминаи Мадина

Пеш аз омадани паёмбар Муҳаммад, Ясриб шаҳре буд, ки бо низоъҳои қабилавӣ, бахусус байни ду қабилаи ҳукмрони араб, Авс ва Хазраҷ тавсиф мешуд. Ин қабилаҳо дар баробари се қабилаи асосии яҳудӣ – Бани Қайнуқо, Бани Нодир ва Бани Қурайза – бар сари манобеъ ва бартарияти сиёсӣ зудзуд танишҳо ва низоъҳо доштанд.

Шаҳр бо тақсимоти дохилӣ пур буд ва иқтисоди он асосан ба кишоварзӣ ва тиҷорат асос ёфтааст. Яҳудиёни Мадина дар иқтисоди шаҳр нақши муҳим бозиданд, ки аксари онҳо ба тиҷорат ва бонкдорӣ машғул буданд. Муҳоҷирати паёмбар Муҳаммад ва мусулмонони аввал ба ин муҳит ба сохтори иҷтимоии Мадина таъсири амиқ гузошта, тағйиротеро ба вуҷуд меорад, ки барои наслҳо садо медод.

2. Конститутсияи Мадина: Шартномаи нави иҷтимоӣ

Яке аз саҳмҳои барҷастаи Муҳаммад (с) дар манзараи иҷтимоӣ ва сиёсии Мадина таъсиси Қонуни асосии Мадина (инчунин бо номи Оинномаи Мадина) буд. Ин санад аввалин конститутсияи хаттӣ дар таърих маҳсуб мешавад ва он ҳамчун як шартномаи ҷамъиятии муттаҳидкунанда хидмат мекард, ки қабилаҳо ва ҷамоатҳои гуногуни Мадина, аз ҷумла мусулмонон, яҳудиён ва дигар гурӯҳҳоро ба як воҳиди сиёсӣ мепайвандад.

• Ҷомеа ва бародарӣ: Ҳуҷҷат як шахсияти дастаҷамъиро барои мардуми Мадина муқаррар карда, гуфта мешавад, ки ҳамаи имзокунандагон – мусулмонон, яҳудиён ва қабилаҳои дигар – як миллат ё «уммат»ро ташкил медиҳанд. Ин дар он замон консепсияи инқилобӣ буд, зеро мансубиятҳои қабилавӣ қаблан сохтори иҷтимоӣ ва шахсиятро дикта мекарданд.
• Муносибатҳои байнимазҳабӣ: Конститутсия мустақилияти ҷамоатҳои ғайримусулмониро дар Мадина эътироф кард. Қабилаҳои яҳудӣ озод буданд, ки дини худро риоя кунанд ва корҳои дохилии худро мувофиқи урфу одатҳои худ ҳал кунанд. Онҳо инчунин интизор буданд, ки дар ҳолати зарурӣ дар мудофиаи шаҳр саҳм гузоранд.
• Димоя ва дастгирии мутақобила: Яке аз ҳадафҳои асосии конститутсия истиқрори сулҳ ва амният буд. Он ба ҳимояи мутақобила байни имзокунандагон даъват кард ва иттифоқҳои берунаро, ки метавонанд ба тамомияти ҷомеаи нав таҳдид кунанд, манъ кард.

Конститутсияи Мадина ба табдил додани як шаҳре, ки бо фраксияпарастӣ пур буд, ба ҷомеаи муттаҳидтар ва ҳамкориҳо мусоидат кард. Бори аввал гурӯҳҳои мазҳабӣ ва этникии гуногун ҷузъи як сохтори ягонаи сиёсӣ буда, барои ҳамзистии осоишта замина фароҳам оварданд.

3. Ташкилоти иҷтимоӣ: Парадигмаи нави ахлоқӣ

Бо истиқрори Ислом дар Мадина, шаҳр дар созмони иҷтимоии худ дигаргунии амиқро аз сар гузаронида, аз низомҳои қабилавии пеш аз ислом ба як чаҳорчӯбаи наве, ки ба принсипҳои ахлоқӣ ва ахлоқии исломӣ нигаронида шудааст, гузашт. Таълимот ва сарварии Паёмбари Ислом муносибатҳои ҷамъиятиро, бахусус аз нигоҳи адолат, баробарӣ ва масъулияти ҷомеа, аз нав муайян кард.

Пеш аз ислом, ҷомеаи араб пеш аз ҳама ба мансубияти қабилавӣ асос ёфта буд, ки дар он вафодорӣ ба қабилаи онҳо буд, на мафҳуми васеътари ҷомеа. Ислом саъй кард, ки ин тафриқаҳоро аз байн барад ва тарғиби сохти нави иҷтимоъӣ кард, ки дар он байъат ба уммати мусалмон (ҷамоаи) новобаста аз тафовутҳои қабилавӣ ва қавмӣ бошад. Ин як тағйироти куллӣ буд, бахусус дар ҷомеае, ки муддати тӯлонӣ бар асари рақобатҳои қабилавӣ пароканда шуда буд.

Пайғамбар Муҳаммад (с) ба мафҳуми бародарии мусулмонон таъкид карда, онҳоро ба пуштибонӣ ва ғамхорӣ ба ҳамдигар ҳамчун як ниҳоди ягона даъват кардааст. Ин дар ояти зерин аз Қуръон баён шудааст:

Мӯъминон бародаранд, пас миёни бародаронатон сулҳ кунед ва аз Худо битарсед, бошад, ки бар шумо раҳмат оваред (Сураи Ҳуҷурот, ояти 10.

Ин бародарӣ тавассути муҳоҷирон (муҳоҷирон) ва ансорӣ (ёрирасон) созмон ёфт. Муҳоҷирон мусулмононе буданд, ки аз Макка ба Мадина ҳиҷрат карда, хонаву молу мулки худро тарк карда буданд. Ансориҳо, сокинони мусулмони Мадина, онҳоро истиқбол карданд ва захираҳои худро мубодила карданд. Ин пайванди бародарӣ аз садоқати суннатии қабилавӣ боло рафта, намунаи ҳамбастагӣ ва ҳамдардӣ гардид, ки манзараи иҷтимоии Мадинаро шакл дод.

Таваҷҷуҳи исломӣ ба адолати иҷтимоӣ як ҷузъи муҳими ислоҳоти Паёмбар (с) буддар Мадина. Нобаробарии иқтисодӣ, истисмор ва камбизоатӣ дар Арабистон пеш аз ислом мушкилоти густурда буданд. Сарват дар дасти чанд қабилаҳои тавоно ҷамъ шуда буд, дар ҳоле ки дигарон барои зинда мондан мубориза мебурданд. Қуръон ва таълимоти Паёмбар (с) барои рафъи ин беадолатиҳо ва эҷоди як ҷомеъаи одилонатаре принсипҳое муқаррар шудаанд.

Закот (садақа)

Яке аз рукнҳои марказии ислом, закот (садақаи ҳатмӣ) дар давраи Мадина таъсис ёфта буд. Ҳар мусулмоне, ки дороии муайяне дошт, воҷиб мешуд, ки як бахше аз онро ба ниёзмандон, аз ҷумла ба бенавоён, бевазанон, ятимон ва мусофирон бидиҳад. Ин таќсимоти сарват ба паст кардани нобаробарии иќтисодї кумак кард ва барои табаќањои осебпазири љомеа шабакаи бехатариро таъмин кард.

Қуръон дар чанд оят ба аҳамияти закот таъкид мекунад:

Ва намоз бигузоред ва закот бидиҳед ва ҳар хайреро, ки барои худ пешопеш кунед, дар назди Худо хоҳед ёфт (Сураи Бақара, ояти 110.

Закот на танҳо як вазифаи динӣ, балки сиёсати иҷтимоӣ низ буд, ки ҳадафи он ташаккул додани ҳисси масъулият ва дастгирии ҳамдигар дар дохили ҷомеа буд.

Иқтисоди бефоиз

Манъи риба (рибо) боз як ислоҳоти муҳими иқтисодӣ буд, ки дар давраи Мадина ҷорӣ карда шуд. Дар Арабистони пеш аз ислом қарздиҳандагон аксар вақт фоизи зиёд мегирифтанд, ки ин боиси истисмори камбағалон мегардад. Ислом риборо манъ карда, идеяи адолатро дар муомилоти молӣ тарғиб мекард ва низоми иқтисодии ахлоқиро ташвиқ мекард.

Давраи Мадина низ шоҳиди ислоҳоти ҷиддие дар мавриди мақоми зан буд. Пеш аз ислом, занон дар ҷомеаи Араб аксар вақт ҳамчун моликият муносибат мекарданд, ки дар робита ба издивоҷ, мерос ё иштироки иҷтимоӣ ҳуқуқҳои кам ё ҳеҷ гуна ҳуқуқ надоранд. Ислом саъй кард, ки мақоми занро боло барад ва ба онҳо ҳуқуқу ҳимоятҳое дод, ки дар он замон бесобиқа буд.

Издивоҷ ва ҳаёти оилавӣ

Яке аз муҳимтарин ислоҳот дар ниҳоди издивоҷ буд. Қуръон мафҳуми ризоияти издивоҷро муқаррар кардааст, ки дар он занҳо ҳуқуқи қабул ё рад кардани пешниҳоди издивоҷро доштанд. Илова бар ин, он ба аҳамияти муносибати меҳрубонӣ ва эҳтиром бо занҳо таъкид шудааст, ки дар ояти зерин тасвир шудааст:

Ва бо эшон некӣ кун (Сураи Нисо, ояти 19.

Бисёрзанӣ, дар ҳоле ки иҷозат буд, барои таъмини адолат танзим карда шуд. Аз мардон воҷиб буд, ки ҳама занони худро ба адолат рафтор кунанд ва агар ин корро карда натавонанд, тавсия дода мешуд, ки танҳо як зан гиранд (Сураи Нисо, 4:3.

Ҳуқуқҳои меросӣ

Тағйироти дигари табдилдиҳанда дар соҳаи мерос буд. Пеш аз ислом занҳо маъмулан аз мерос гирифтани молу мулк истисно буданд. Бо вуҷуди ин, Қуръон ба занон ҳуқуқҳои меросии мушаххас додааст ва кафолат додааст, ки онҳо аз дороии хонаводаашон насибе бигиранд (Сураи Нисо, оятҳои 712.

Ин дигаргуниҳо на танҳо мавқеи иҷтимоии занонро беҳтар карданд, балки ба онҳо амнияти бештари иқтисодӣ ва мустақилияти бештар фароҳам овард.

4. Ислоҳоти адлия ва ҳуқуқ

Дар давраи Мадина низ таъсиси як низоми ҳуқуқӣ бар асоси принсипҳои исломӣ буд. Ҳазрати Муҳаммад (с) ҳам ба ҳайси пешвои рӯҳонӣ ва ҳам сиёсӣ амал карда, адолатро идора мекард ва ихтилофҳоро мувофиқи Қуръон ва таълимоти ӯ ҳал мекард.

Яке аз паҳлӯҳои инқилобӣ дар низоми ҳуқуқи исломӣ принсипи баробарӣ дар назди қонун буд. Дар ҷомеъаи пеш аз исломии Арабистон адолат аксар вақт ба нафъи сарватмандон ва тавоноён ғаразнок буд. Аммо Ислом таъкид кардааст, ки ҳама афрод, новобаста аз мақоми иҷтимоъӣ, дар назди Худо баробаранд ва мутеъи як қонунҳо ҳастанд.

Паёмбар Муҳаммад ин принсипро дар чанд маврид нишон додааст. Як мисоли машҳур ин аст, ки зани ашроф аз қабилаи Қурайш ҳангоми дуздӣ дастгир шуд ва баъзеҳо пешниҳод карданд, ки ба далели мақоми худ аз ҷазо раҳоӣ ёбад. Паёмбар ҷавоб дод:

Мардуми пеш аз шумо аз он сабаб ҳалок шуданд, ки бар фақирон ҷазои шаръӣ медоданд ва сарватмандонро мебахшиданд. Савганд ба он касе, ки ҷонам дар дасти ӯст! Агар Фотима духтари Муҳаммад дуздӣ мекардам дасташ бурида шуд.

Ин тааҳҳуд ба адолат, новобаста аз мавқеи иҷтимоии шахс, як хусусияти асосии чаҳорчӯби иҷтимоӣ ва ҳуқуқие, ки дар Мадина таъсис ёфтааст, буд.

Гарчанде ки шариати ислом ҷазо барои ҷиноятҳои муайянро дар бар мегирад, он ҳамчунин аҳамияти раҳмдилӣ ва бахшишро таъкид кардааст. Қуръон ва таълимоти Паёмбар (с) одамонро ташвиқ мекард, ки дигаронро афв кунанд ва ба оштӣ раванд, на ба интиқом.

Мафҳуми Тавба (тавба) низ дар низоми ҳуқуқии исломӣ марказӣ буд ва ба афрод имкон фароҳам овард, ки барои гуноҳҳои худ аз Худо омурзиш талаб кунанд ва ислоҳ кунанд.

5. Нақши дин дар ташаккули ҳаёти иҷтимоӣ дар Мадинa

Дин дар ташаккули динамикаи иҷтимоии Мадина дар давраи паёмбари ислом нақши марказӣ дошт. Таълимоти исломї, ки аз Ќуръон ва суннат (амалњо ва гуфтањои Паёмбар) бармеояд, барои фардњо, оилањо ва љомеањо асосњои рањнамої гардида, ба њама чиз аз рафтори шахсї то меъёрњои љомеа таъсир расониданд. Раҳбарии Паёмбар (с) дар Мадина нишон дод, ки чӣ гуна дин метавонад барои эҷоди як ҷомеаи муттаҳид ва одилона ҳамчун поя хидмат кунад.

Дар Мадина маросимҳои динӣ як ҷузъи ҷудонашавандаи ҳаёти ҳаррӯза гардид. Панҷ вақт намоз, рӯзадорӣ дар моҳи Рамазон, закот (садақа) ва дигар фарзҳои динӣ на танҳо фарзҳои рӯҳонӣ, балки калиди нигоҳ доштани тартиботи иҷтимоӣ ва интизом дар ҷомеа буданд.

Намоз (намоз)

Муассисаи Салоҳ, ки дар як рӯз панҷ вақт иҷро мешуд, дар байни мардуми мусалмон ҳисси ваҳдат ва баробарӣ ба вуҷуд овард. Новобаста аз он ки сарватманд ё камбағал, ҷавон ё калонсол, ҳама мусулмонон дар масҷидҳо барои намоз ҷамъ омада, консепсияи ибодати ҷамоатро таҳким бахшиданд ва монеаҳои иҷтимоиро коҳиш доданд. Дар Мадина масҷид на танҳо як ибодатгоҳ шуд; маркази фаъолияти чамъиятй, тарбиявй ва сиёсй буд. Масҷиди Паёмбари Худо (с) Мадина ҳамчун як муассисаи марказӣ барои ҷомеа хидмат мекард ва ҷойеро пешниҳод мекард, ки дар он одамон метавонанд таълим гиранд, мубодилаи афкор кунанд ва роҳнамоӣ гиранд.

Рӯза ва Рамазон

Рӯза доштани моҳи Рамазон ҳисси ваҳдат ва шафқатро дар миёни мардуми Мадина боз ҳам бештар кард. Мусулмонон аз субҳ то ғуруби офтоб рӯза дошта, гуруснагӣ ва ташнагии афроди камбизоатро аз сар гузаронида, рӯҳияи ҳамдардӣ ва ҳамбастагӣ мепарвариданд. Он замоне буд, ки андеша кардан, дуо гуфтан ва ба камбағалон хайр кардан буд. Дар моҳи Рамазон корҳои хайрия зиёд мешуд ва ифторҳои умумӣ (ифтор) мардумро ба ҳам меоварданд ва робитаҳои байни ҷомеаро тақвият мебахшид.

Таълимоти ислом ба рафтори ахлоқӣ, инсоф ва поквиҷдонӣ дар ҳама ҷабҳаҳои зиндагӣ аҳамияти зиёд медод. Қуръон ва Ҳадис дар бораи рафтори ахлоқӣ ҳидоят карда, мӯъминонро ба адолат, ростгӯй, дилсӯзӣ ва саховатманд даъват кардааст.

Адолат ва адолат

Дар Мадина адолат арзиши асосии иҷтимоӣ буд. Оятҳои Қуръон, ки инсоф ва беғаразиро таъкид мекарданд, чаҳорчӯби ҳуқуқӣ ва иҷтимоии шаҳрро шакл доданд. Қуръон мефармояд:

Эй касоне, ки имон овардаед, дар адолат пойдор бошед ва барои Худо шоҳидӣ диҳед, агарчи ба зиёни худатон ё падару модар ва хешовандонатон бошад. Хоҳ сарватманд ва хоҳ фақир, Худо ба ҳар ду сазовортар аст. (Сураи Нисо, ояти 135)

Ин оят дар баробари дигарон ба мусулмонони Мадина дастур додааст, ки новобаста аз манофеи шахсӣ ва равобити хеш адолатро риоя кунанд. Пайғамбар Муҳаммад (с) бисёр вақт ба ҷомеа аз аҳамияти беғаразӣ дар ҳалли баҳсҳо, хоҳ байни мусулмонон ва хоҳ байни мусулмонон ва ғайримусулмонон ёдовар мешуд. Таваҷҷӯҳ ба адолат ба созгории ҷомеа мусоидат кард ва аз ифротгароӣ, хешутаборбозӣ ва фасод пешгирӣ кард.

Бародарон ва вахдат

Таълимоти Ислом мусулмононро ба ваҳдат ва бародарӣ ташвиқ мекард. Яке аз дастовардҳои барҷастаи давраи Мадина, новобаста аз тафовут дар замина, қабила ва қавмият, ташаккули як ҷомеаи ба ҳам зич алоқаманд буд. Қуръон таъкид мекунад:

Ва ҳамагон ба ресмони Худо пойбанд бошед ва пароканда нашавед. (Сураи Оли Имрон, ояти 103)

Ин оят таъкид бар ваҳдат ва ҳамкорӣ инъикос ёфтааст. Қабилагарӣ, ки пеш аз омадани паёмбар ба Мадина як манбаи асосии низоъ буд, рӯҳафтода шуд ва мусулмонон ташвиқ карда шуданд, ки худро як ҷузъи бародарии бузургтар ва имонӣ бубинанд. Ваҳдати ҷамъияти мусалмонон (уммат) як арзиши аслӣ гардид, ки дар Мадина муносибатҳои иҷтимоӣ ва иттифоқҳои сиёсиро роҳнамоӣ мекард.

Муносибати паёмбари ислом ба ҳалли низоъҳо ва сулҳпарварӣ дар тасвири иҷтимоии Мадина нақши муҳим бозид. Роҳбарӣ ва хирадмандии ӯ дар ҳалли баҳсҳо ҳам дар дохили ҷомеаи мусулмонӣ ва ҳам бо ғайримусулмонон, барои нигоҳ доштани сулҳ дар шаҳре, ки қаблан пур аз низоъҳои қабилавӣ буд, муҳим буд.

Паёмбар ҳамчун миёнарав

Пеш аз омадани ӯ ба Мадина, қабилаҳои Авс ва Хазраҷ дар ҷангҳои тӯлонии хунравӣ машғул буданд. Ҳазрати Муҳаммад (с) ҳангоми ҳиҷрат аз ҷониби қабилаҳои Мадина на танҳо ҳамчун пешвои рӯҳонӣ, балки ҳамчун миёнарави моҳир истиқбол гирифтанд. Қобилияти ӯ барои ба ҳам овардани гурӯҳҳои мухолиф ва гуфтушунид дар бораи сулҳ дар бунёди ҷомеаи устувор ва созгор муҳим буд.

Нақши Паёмбар (с) ҳамчун миёнарав фаротар аз уммати мусалмонон буд. Вай аксар вақт даъват карда мешуд, ки баҳсҳои байни қабилаҳои яҳудӣ ва арабро ҳал кунад ва адолатро беғаразона таъмин кунад. Кӯшишҳои сулҳҷӯёнаи ӯ замина гузоштк барои ҳамзистии осоиштаи гурӯҳҳои мухталиф дар Мадина, мусоидат ба таъсиси ҷомеаи гуногунмазҳаб дар асоси эҳтиром ва ҳамкорӣ.

Аҳдномаи Ҳудайбия: Намунаи дипломатия

Яке аз барҷастатарин намунаҳои маҳорати дипломатии Паёмбар (с) Аҳдномаи Ҳудайбия буд, ки соли 628 мелодӣ миёни мусалмонон ва қабилаи Қурайш дар Макка ба имзо расид. Ҳарчанд ин паймон дар аввал ба назари мусулмонон номусоид менамуд, аммо он имкон дод, ки дар байни ду тараф сулҳи муваққатӣ ба вуҷуд ояд ва ба равобити осоишта мусоидат кунад. Аҳднома пойбандии Паёмбарро ба ҳалли мусолиматомези низоъҳо ва омодагии ӯ барои созиш ба манфиати бештар таъкид мекард.

Намунаи паёмбар дар пешбурди дипломатия, созиш ва сулҳпарварӣ дар сохтори иҷтимоии Мадина, ки дар он ҷо принсипҳои адолат ва оштӣ баҳои амиқан арҷ гузошта шуда буд, садо дод.

6. Занон дар давраи Мадина: Нақши нави иҷтимоӣ

Яке аз ҷанбаҳои дигаргунсозандаи давраи Мадина тағйири мақоми иҷтимоӣ ва нақши занон буд. Пеш аз зуҳури ислом занон дар ҷомеаи араб ҳуқуқҳои маҳдуд доштанд ва аксар вақт ҳамчун моликият муносибат мекарданд. Таълимоти Ислом, ки ҳазрати Муҳаммад (с) дар Мадина амалӣ карда буд, ин динамикаро ба таври назаррас тағйир дода, ба занон мақоми шаъну шараф, ҳуқуқҳои қонунӣ ва иштироки иҷтимоӣ дод, ки дар минтақа бесобиқа буд.

Ислом дар соҳаи ҳуқуқи занон, бахусус дар робита ба мерос, издивоҷ ва истиқлолияти иқтисодӣ ислоҳоти назаррасро ҷорӣ кард. Қуръон ба таври возеҳ ба занон ҳуқуқи моликият ва гирифтани меросро додааст, ки ин дар фарҳанги арабҳои пеш аз ислом камназир буд.

Қонунҳои мерос

Ваҳйи Қуръон дар мавриди мерос кафолат додааст, ки занон аз дороии хонаводаашон, хоҳ духтар, хоҳ зан ва хоҳ модар, саҳми кафолатнок дошта бошанд. Қуръон мефармояд:

Аз он чи волидайн ва хешовандони наздик ба мерос мегузоранд, барои мардон насибе аст ва барои занон аз он чи падару модар ва хешовандони наздик ба мерос мегузоранд, чӣ андак ва хоҳ зиёд саҳми шаръӣ аст. (Сураи Нисо, ояти 7)

Ин оят ва дигарон чаҳорчӯби мушаххасеро барои мерос гузоштаанд, ки занон дигар наметавонанд аз сарвати хонаводаашон хориҷ шаванд. Ҳуқуқи мероси моликият ба занҳо амнияти иқтисодӣ ва мустақилиятро фароҳам овард.

Издивоҷ ва маҳр

Боз як ислоҳоти муҳим дар соҳаи издивоҷ буд. Дар Арабистон пеш аз ислом аксар вақт ба зан ҳамчун мол муносибат мекарданд ва барои издивоҷ розигии онҳо шарт набуд. Аммо Ислом ризоияти ҳарду тарафро шарти издивоҷи мӯътамад кардааст. Гузашта аз ин, маросими маҳр (маҳр) ба вуҷуд омад, ки дар он домод бояд ба арӯс тӯҳфаи молӣ медод. Ин маҳр барои истифода ва амнияти зан буд ва аз ӯ гирифтан мумкин набуд.

Ҳуқуқҳои талоқ

Ба занон инчунин дар ҳолатҳое, ки издивоҷ тоқатфарсо шуда бошад, ҳуқуқи талаби талоқ дода мешуд. Дар ҳоле ки талоқ рӯҳафтода шуда буд, он мамнӯъ набуд ва ба занон роҳҳои қонунӣ дода мешуд, ки дар ҳолати зарурӣ издивоҷро қатъ кунанд. Ин як дурии қобили мулоҳиза аз урфу одатҳои пеш аз ислом буд, ки дар он занҳо аз болои вазъи оилавии худ назорат намекарданд.

Таваҷҷуҳи Ислом ба илму маърифат ҳам ба мардон ва ҳам ба занон дахл дошт. Таълимоти ҳазрати Муҳаммад (с) занонро ба ҷустуҷӯи илм ташвиқ мекард ва ӯ возеҳ гуфтааст, ки талоши таҳсил аз рӯи ҷинс маҳдуд намешавад. Яке аз маъруфтарин занони уламои замон Оиша бинти Абӯбакр, яке аз ҳамсарони Паёмбар (с) буд, ки дар ҳадис ва фиқҳи исломӣ муътабар шудааст. Таълимот ва фаҳмиши ӯро ҳам мардон ва ҳам занон меҷустанд ва ӯ дар ҳифзи адабиёти ҳадис нақши ҳалкунанда бозид.

Тағйироти Паёмбар (с) ба таҳсилоти занон як тағйироти куллӣ дар ҷомеае буд, ки дар он занҳо маъмулан аз омӯзиши расмӣ хориҷ карда мешуданд. Дар Мадина занон на танҳо иҷоза, балки ташвиқ мекарданд, ки дар гуфтугӯҳои динӣ ва ақлӣ ширкат кунанд. Ин тавонмандӣ тавассути таҳсил омили муҳими болоравии иҷтимоии занон дар давраи Мадина буд.

Ислоҳоте, ки Ислом ҷорӣ кардааст, инчунин дарро барои иштироки фаъолонаи занон дар ҳаёти иҷтимоӣ ва сиёсӣ боз кард. Дар Мадина занон ба ҷанбаҳои гуногуни ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла фаъолиятҳои динӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ ҷалб карда шуданд.

Иштироки динӣ

Занон иштирокчии доимии масҷид буданд, дар намозҳо, дарсҳои динӣ ва ҷамъомадҳои таълимӣ иштирок мекарданд. Пайғамбар Муҳаммад ба аҳамияти ҷалби занон ба ҳаёти динӣ таъкид карда буд ва масҷидҳои Мадина ҷойҳои кушоде буданд, ки дар он мардон ва занон паҳлӯ ба ҳам ибодат карда, омӯхта метавонанд.

Фаъолиятҳои иҷтимоӣ ва хайрия

Занони Мадина низ дар корҳои хайрия ва иҷтимоӣ нақши муҳим доштандфаъолият. Онҳо иштирокчиёни фаъоли кӯмак ба камбизоатон, нигоҳубини беморон ва дастгирии ниёзҳои ҷомеа буданд. Ин фаъолиятҳо танҳо бо соҳаи хусусӣ маҳдуд набуданд; занон саҳми намоёни беҳбудии ҷомеаи Мадина буданд.

Даъвати сиёсӣ

Занони Мадина низ ба ҳаёти сиёсӣ машғул буданд. Онҳо дар байъати Ақаба иштирок карданд, ки дар он занҳо байъати худро ба паёмбар Муҳаммад (с) карданд. Ин амали сиёсӣ муҳим буд, зеро он нишон дод, ки занон ҳамчун узви ҷудонашавандаи уммати мусалмон, дорои ваколат ва нақши худ дар идоракунии ҷомеа дида мешаванд.

7. Ҷамъиятҳои ғайримусулмонӣ дар Мадина: гуногунандешӣ ва ҳамзистӣ

Яке аз барҷастатарин вижагиҳои давраи Мадина ҳамзистии мусулмонон ва ғайримусулмонон дар як шаҳр буд. Сарқонуни Мадина барои ҳамзистии осоиштаи ҷамоатҳои гуногуни динӣ, аз ҷумла қабилаҳои яҳудӣ ва дигар гурӯҳҳои ғайриисломӣ замина фароҳам овард. Ин давра намунаи аввалини гуногунандешии динӣ дар ҷомеае буд, ки аз рӯи принсипҳои исломӣ идора мешавад.

Пеш аз омадани паёмбари ислом Муҳаммад ба Мадина, дар ин шаҳр як қатор қабилаҳои яҳудӣ, аз ҷумла бани Қайнуқо, Бани Нодир ва Бани Қурайза зиндагӣ мекарданд. Ин қабилаҳо дар ҳаёти иқтисодӣ ва сиёсии шаҳр нақши муҳим доштанд. Конститутсияи Мадина ба онҳо озодии эътиқоди дини худ ва идора кардани корҳои дохилии худро мустақилона додааст, ба шарте ки онҳо ба шартҳои конститутсия риоя кунанд ва дар ҳифзи шаҳр саҳм гузоранд.

Муносибати Паёмбар (с) бо қабилаҳои яҳудӣ дар ибтидо бар пояи эҳтиром ва ҳамкории мутақобила буд. Қабилаҳои яҳудӣ як қисми ҷамоати калонтари Мадина ҳисобида мешуданд ва интизор мерафт, ки онҳо ба амнияти шаҳр саҳм гузоранд ва созишномаҳои сулҳро, ки дар конститутсия пешбинӣ шудаанд, риоя кунанд.

Конститутсияи Мадина ва пешвоёни Паёмбар (с) ҷомеаеро ба вуҷуд овард, ки дар он муколама ва ҳамкорӣ байни ҷамоаҳои гуногуни мазҳабӣ ташвиқ карда мешуд. Ислом ба эҳтироми аҳли китоб (яҳудиён ва насрониён) таъкид карда, мероси муштараки динӣ ва арзишҳои муштараки байни динҳои Иброҳимро эътироф кардааст.

Ва бо аҳли китоб муҷодала макунед, магар ба роҳи беҳтарин, магар он ки аз миёни онҳо ситам мекунанд ва бигӯед: Мо ба он чӣ бар мо ва бар шумо нозил шудааст, имон овардем. Ва Худои мову шумо Худои якто аст ва мо дар баробари Ӯ мусалмонем.” (Сураи Анкабут, ояти 46)

Ин оят рӯҳияи таҳаммул ва фаҳмишро инъикос мекунад, ки муносибатҳои байни динҳо дар Мадина дар замони Паёмбар (с) ташаккул ёфтааст. Ба яҳудиён, масеҳиён ва дигар ғайримусулмонон озодии ибодат ва нигоҳ доштани суннатҳои фарҳангии худ дода шуда, ба табиати гуногунандешии ҷомеаи Мадина саҳм гузоштанд.

Бо вуҷуди ҳамкориҳои аввала, байни ҷамоати мусалмонон ва баъзе аз қабилаҳои яҳудиёни Мадина ихтилофҳо ба вуҷуд омад, бахусус вақте ки қабилаҳои муайян шартҳои конститутсияро вайрон карда, бо душманони хориҷии мусулмонон созиш карданд. Ин даргириҳо дар ниҳоят ба бархӯрдҳои низомӣ ва ихроҷи бархе аз қабилаҳои яҳудӣ аз Мадина оварда расонид. Аммо, ин ҳодисаҳо ба нақзи конститутсия хос буданд ва аз сиёсати васеътари хориҷ кардан ё табъиз нисбат ба яҳудиён ва дигар ҷамоатҳои ғайриисломӣ нишон намедоданд.

Чорчӯбаи умумии Конститутсияи Мадина як намунаи муҳими аввалини он буд, ки чӣ тавр ҷомеаи аксарияти мусалмонон метавонад гуногунандешии мазҳабӣ ва ҳамзистии осоиштаро дар бар гирад.

8. Сохтори ҷамъиятию сиёсии Мадина: идора ва маъмурият

Идоракунии Мадина дар зери роҳбарии Муҳаммад (с) тарки роҳбарии суннатии қабилавии Арабистонро ифода карда, ба ҷои онро бо як низоми бештар сохторӣ ва фарогирандаи иҷтимоӣсиёсӣ иваз кард. Ин низом бар принсипҳои адолат, машварат (шуро) ва некӯаҳволии тамоми ҷомеа асос ёфта, нақшаи идоракунии исломиро таъсис дод, ки ба империяҳо ва тамаддунҳои исломии оянда таъсир мерасонад.

Роҳбарии ҳазрати Муҳаммад дар Мадина ҳам рӯҳонӣ ва ҳам сиёсӣ буд. Бар хилофи ҳокимони императорҳои ҳамсоя, ки аксар вақт бо қудрати мутлақ ҳукмронӣ мекарданд, роҳбарии Паёмбар (с) дар чаҳорчӯбаи ахлоқӣ ва ахлоқие, ки Қуръон ва суннати ӯ фароҳам овардааст, реша мегирифт. Услуби роҳбарии ӯ ба эҷоди тавофуқ, машварат ва адолат таъкид мекард, ки ба эҷоди ҳисси ваҳдат ва эътимод дар байни гурӯҳҳои мухталиф дар Мадина мусоидат кард.

Пайғамбар ҳамчун пешвои дин

Ҳамчун Паёмбари Худо, Муҳаммад (с) барои роҳнамоии ҷамоати мусалмонон дар равиш ва таълимоти динӣ масъул буд. Ин роҳбарии рӯҳонӣ дар нигоҳ доштани беайбии ахлоқии комм муҳим будваҳдат ва таъмини мутобиқати сиёсати иҷтимоӣ, сиёсӣ ва иқтисодӣ бо принсипҳои исломӣ. Нақши ӯ ҳамчун як пешвои динӣ ба тафсири ваҳйҳои Қуръон ва роҳнамоӣ дар тамоми паҳлӯҳои ҳаёт, аз ибодат то муносибатҳои байнишахсӣ фаро гирифта шудааст.

Пайғамбар ҳамчун пешвои сиёсӣ

Пайғамбар Муҳаммад аз ҷиҳати сиёсӣ ҳамчун сарвари давлат амал мекард, ки барои таъмини тартибот ва тартибот, ҳалли баҳсҳо ва дифоъ аз Мадина аз таҳдидҳои беруна масъул буд. Конститутсияи Мадина ин нақшро ба расмият дароварда, ба ӯ ваколат дод, ки байни гурӯҳҳои мухталифи дохили шаҳр ҳукм кунад. Қарорҳои ӯ бар пояи принсипҳои Қуръон ва мафҳуми адолат буд, ки дар маркази роҳбарии ӯ буд. Ин нақши дугона – ҳам динӣ ва ҳам сиёсӣ – ба ӯ имкон дод, ки қудрати рӯҳонӣ ва муваққатиро муттаҳид созад ва кафолат дод, ки идораи Мадина дар арзишҳои исломӣ решаи амиқ дошта бошад.

Мафҳуми шуро (машварат) як вижаги асосии сохтори идораи дар Мадина буд. Шӯро ба таҷрибае ишора мекунад, ки пеш аз қабули қарорҳои муҳим бо аҳли ҷомеа, ба хусус афроди дорои дониш ва таҷриба машварат мекунанд. Ин принсип дар Қуръон омадааст:

Ва онон, ки Парвардигорашонро иҷобат кардаанд ва намозро барпо кардаанд ва корашон ба машварат бо якдигар аст. (Сураи Шуро, ояти 38)

Шура дар масъалаҳои гуногун, аз ҷумла стратегияи низомӣ, сиёсати давлатӣ ва беҳбудии ҷомеа кор мекард. Паёмбар (с) зудзуд бо саҳобагонаш дар масъалаҳои муҳим машварат мекард, ки ин тааҳҳудоти ӯ ба қабули қарорҳои фарогирро инъикос мекард. Ин равиш на танҳо иштироки ҷомеаро ташвиқ кард, балки ҳисси масъулияти дастаҷамъонаро барои некӯаҳволии уммат (ҷомеаи мусалмон) афзоиш дод.

Масалан, Паёмбар (с) ҳангоми ҷанги Уҳуд бо саҳобагонаш машварат карданд, ки оё шаҳрро аз дохили деворҳои он муҳофизат кунанд ё душманро ба ҷанги ошкоро ҷалб кунанд. Ҳарчанд бартарии шахсии ӯ мондан дар дохили шаҳр буд, аммо ақидаи аксарият берун рафтан ва дар майдони кушод бо лашкари Қурайш рӯбарӯ шудан буд. Паёмбар (с) ба ин тасмим эҳтиром гузошта, пойбандии худро ба принсипи машварат, ҳатто агар он ба ақидаҳои ӯ мувофиқат намекард, нишон дод.

Адолат яке аз рукнҳои марказии низоми идоракунии исломӣ дар Мадина буд. Маъмурияти паёмбар Муҳаммад ба он равона карда буд, ки адолат барои ҳама, новобаста аз мақоми иҷтимоӣ, сарват ва мансубияти қабилавӣ дастрас бошад. Ин тафовути комилан бо низоми пеш аз исломии Арабистон буд, ки дар он адолат аксар вақт ба нафъи қабилаҳо ё афроди тавоно як ғаразнок буд.

Системаи Қодӣ (судӣ)

Системаи судӣ дар Мадина дар назди Паёмбар (с) бар пояҳои Қуръон ва суннат асос ёфта буд. Худи Паёмбар (с) ба ҳайси қозии калон баромад карда, ихтилофҳоро ҳал мекард ва адолатро таъмин мекард. Бо мурури замон, бо афзоиши ҷамъияти мусалмонон, ӯ шахсони алоҳидаро таъин кард, ки асқадиро (қозӣ) иҷро кунанд, то дар иҷрои адолат тибқи шариати ислом кӯмак кунанд. Ин доварон бар асоси дониши онҳо дар бораи таълимоти исломӣ, поквиҷдонӣ ва қобилияти доварии одилонаашон интихоб шудаанд.

Муносибати Паёмбар (с) ба адолат ва беғаразиро таъкид мекард. Яке аз ҳодисаҳои машҳур бо зане аз оилаи маъруф, ки дуздӣ дастгир шуд, рӯй дод. Бархе аз афрод пешниҳод кардаанд, ки вай ба далели мақоми баландаш аз ҷазо раҳо шавад. Ҷавоби Паёмбар (с) равшан буд:

Мардуми пеш аз шумо аз он сабаб ҳалок шуданд, ки бар фақирон ҷазои шаръӣ медоданд ва сарватмандонро мебахшиданд. Савганд ба он касе, ки ҷонам дар дасти ӯст! Агар Фотима духтари Муҳаммад дуздӣ мекардам дасташ бурида шуд.

Ин изҳорот намунаи ӯҳдадорӣ ба адолат дар идоракунии исломӣ мебошад, ки дар он қонун барои ҳама, новобаста аз мавқеи иҷтимоӣ, баробар татбиқ мешавад. Ин бархӯрди баробарҳуқуқӣ ба адолат ба афзоиши эътимод ба низоми додгоҳӣ кумак кард ва ба суботи Мадина саҳм гузошт.

Яке аз вижагиҳои муайянкунандаи давраи Мадина таъкид бар ҳифзи иҷтимоӣ ва масъулияти ҷамъиятӣ буд. Қуръон ва таълимоти Паёмбар (с) ба ғамхории ниёзмандон, ҳифзи осебпазирон ва тақсими одилонаи сарват аҳамияти хоса медоданд. Ин таваҷҷуҳ ба адолати иҷтимоъӣ як аломати идоракунии исломӣ дар Мадина буд.

Закот ва Садақа (Садақа)

Яке аз панҷ рукни ислом закот дар давраи Мадина ҳамчун шакли ҳатмии хайрия таъсис дода шуд. Ҳар мусулмоне, ки дороии молӣ буд, бояд як қисми дороии худро (одатан 2,5% пасандоз) ба ниёзмандон диҳад. Закот на танҳо як ӯҳдадории динӣ, балки сиёсати иҷтимоӣ буд, ки ҳадафи он паст кардани сатҳи камбизоатӣ, мусоидат ба баробарии иқтисодӣ ва тарбияи ҳисси масъулияти ҷомеа буд.

Илова бар закотt, мусулмонон ба садақа (садақаи ихтиёрӣ) ташвиқ карда мешуданд, то ба камбағалон, ятимон, бевазанон ва мусофирон кӯмак расонанд. Таваҷҷӯҳ ба хайрия ба эҷоди фарҳанги саховатмандӣ ва дастгирии мутақобила мусоидат кард, ки ин барои таъмини он, ки ҳеҷ кас дар ҷомеа бе воситаҳои зинда мондан хеле муҳим буд.

Инфрасохтори ҷамъиятӣ ва хидматрасонӣ

Маъмурияти Мадина инчунин барои рушди инфрасохтори ҷамъиятӣ ва хидматрасонӣ масъулият бар дӯш гирифт. Пайғамбар Муҳаммад (с) аҳамияти тозагӣ, беҳдошт ва саломатии мардумро таъкид намуда, ҷомеаро ба ғамхорӣ дар атрофи худ ва кафолат додани он, ки шаҳр тоза ва ҷои зист нигоҳ дорад, таъкид кардааст. Масҷидҳо на танҳо ҳамчун ҷои ибодат, балки ҳамчун марказҳои таълимӣ, хадамоти иҷтимоӣ ва ҷамъомадҳои ҷамъиятӣ низ хидмат мекарданд.

Некӯаҳволии ҷомеа ба нигоҳубини муҳити зист низ фаро гирифта шудааст. Пайгамбар Мухаммад ба хифзи сарватхо ва хифзи зисти табии даъват кардааст. Таълимоти ӯ мусулмононро ташвиқ мекард, ки бо ҳайвонҳо меҳрубонона муносибат кунанд ва аз исрофкорӣ канораҷӯӣ кунанд, ки бархӯрди ҳамаҷонибаи идоракуниро инъикос мекунад, ки на танҳо некӯаҳволии инсон, балки идоракунии олами табииро низ дар бар мегирад.

Идораи Мадина дар замони Паёмбар (с) низ ташкили низоми дифоъро барои ҳифзи шаҳр аз таҳдидҳои беруна тақозо мекард. Ҷамъияти аввалини мусалмонон бо душмании ҷиддии Қурайши Макка ва дигар қабилаҳо ва гурӯҳҳое, ки ба паҳншавии ислом мухолифат мекарданд, дучор шуданд. Дар посух, паёмбар Муҳаммад як низоми низомиеро таъсис дод, ки ҳам муташаккил ва ҳам ахлоқӣ буда, бо қоидаҳои возеҳи ҷанг, ки ба принсипҳои адолат ва шафқат дар ислом мувофиқат мекард.

Қоидаҳои ҷалб

Қуръон ва таълимоти паёмбар таъкид мекарданд, ки ҷанг бояд танҳо барои дифоъ аз худ сурат гирад ва ғайринизомиён, ғайринизомиён, занон, кӯдакон ва пиронсолон ҳифз карда шаванд. Пайгамбар Мухаммад коидахои мушаххаси рафторро хангоми чанг баён кардааст, ки он куштори гайричанговар, тахриби хосилот ва молу мулк ва бадрафтории асирони чангро манъ мекард.

Принсипи мутаносибӣ дар ҷанг низ таъкид карда шуд, ки ҳама гуна вокуниши низомӣ ба сатҳи таҳдид мувофиқ аст. Ин бархӯрди ахлоқӣ ба ҷанг кӯмак кард, ки артиши мусулмон аз тактикаи аксаран бераҳмона ва ҷудогонаи қабилаҳо ва империяҳои дигар дар минтақа фарқ кунад.

Ҷанги Бадр ва дифоъи Мадина

Яке аз муҳимтарин амалиёти низомӣ дар давраи Мадина ҷанги Бадрин дар соли 624 мелодӣ буд. Қурайшҳои Макка, ки мехостанд ҷомеаи навбунёди мусулмониро нобуд созанд, лашкари зиёдеро барои муқобила бо мусалмонон дар назди чоҳҳои Бадр фиристод. Сарфи назар аз шумораи хеле зиёд будани қувваҳои мусулмонӣ, ба пирӯзии қатъӣ ноил гардиданд, ки ин як нишонаи илоҳии лутфу марҳамати Худо буд ва рӯҳияи ҷомеаи мусалмононро тақвият бахшид.

Ин ғалаба ҳамчунин роҳбарии Муҳаммад (с)ро мустаҳкам кард ва Мадинаро ҳамчун як давлати пурқудрат ва ягонаи шаҳр таъсис дод. Ҷанги Бадр як нуқтаи гардиш дар низои мусалмонон ва Қурайш буд ва тавозуни қудратро ба нафъи мусалмонон тағйир дод.

Ҳимояи Мадина ва стратегияи васеътари ҳифзи ҷамоати мусалмонон як ҳадафи асосии роҳбарияти Паёмбар (с) гардид. Ӯ дар тӯли умри худ сарварӣ кардани корзорҳои низомиро идома дод, вале ҳамеша бо ҳадафи истиқрори сулҳ, амният ва адолат дар уммати мусалмонон.

9. Сохтори иқтисод ва савдо дар Мадина

Тағйироти иқтисодии Мадина дар замони ҳазрати Муҳаммад як ҷанбаи дигари муҳими тасвири иҷтимоии ин давра буд. Иқтисодиёти шаҳр аз асосан кишоварзӣ ва қабилавӣ ба диверсификатсияи бештар бо таваҷҷӯҳ ба тиҷорат, тиҷорат ва амалияҳои ахлоқии тиҷорат табдил ёфт. Принсипҳои иқтисодии ислом, ки дар Қуръон ва суннат баён шудааст, ба рушди ин низоми нави иқтисодӣ роҳнамоӣ карданд.

Пеш аз омадани Ислом, иқтисоди Мадина асосан ба кишоварзӣ асос ёфта буд. Заминҳои ҳосилхези атрофи шаҳр ба кишти хурмо, ғалладона ва дигар зироатҳо мусоидат мекарданд, дар ҳоле ки воҳаи гирду атроф барои обёрӣ оби фаровон медод. Қабилаҳои яҳудӣ, махсусан, бо таҷрибаи кишоварзии худ машҳур буданд ва дар иқтисоди шаҳр нақши муҳим бозиданд.

Таҳти роҳбарии Пайғамбар Муҳаммад, истеҳсоли кишоварзӣ ҳамчун қисми муҳими иқтисодиёт боқӣ монд, аммо бо ислоҳот, ки адолат ва тақсимоти одилонаи захираҳоро таъмин мекард. Моликияти замин ба танзим дароварда шуда, аз хад зиёд чамъ кардани замин аз тарафи чанд нафар ё кабилахо манъ карда мешуд. Мувофиқи таъкиди исломӣ ба адолат, ҳуқуқи коргарон ва коргарон ҳифз карда шуда, истисмор дар шартномаҳои кишоварзӣ манъ карда шуд.

Ҷойгиршавии стратегии Мадина дар роҳҳои тиҷоратӣ пайваст астАрабистон, Левант ва Яман онро ба маркази мухими тичорат табдил доданд. Иқтисодиёти шаҳр дар асоси тиҷорат рушд мекард, тоҷирон ва тоҷирон дар муомилоти мол ва сарват нақши ҳалкунанда мебозиданд. Худи паёмбар Муҳаммад қабл аз расидани нубувват тоҷири муваффақ буд ва таълимоти ӯ ба аҳамияти ҳалолкорӣ ва рафтори ахлоқӣ дар тиҷорат таъкид мекард.

Таҷрибаҳои тиҷорати одилона

Асосҳои исломии тиҷорат ва тиҷорат, ки дар давраи Мадина муқаррар шуда буданд, бар адолат, шаффофият ва ризоияти тарафайн асос ёфта буданд. Қуръон ба таври ошкоро фиреб, фиреб ва истисмори тиҷоратро манъ кардааст:

Пайвандро комил кунед ва аз зиёнкунандагон мабошед ва бо тарозуи баробар вазн кунед. (Сураи Шуаро, 26:181182)

Интизор мерафт, ки аз тоҷирон вазн ва ченакҳои дақиқ пешниҳод кунанд, дар муомилаҳои худ ростқавл бошанд ва аз амалҳои қаллобӣ канорагирӣ кунанд. Манъи риба (рибо) дар таъмини ба таври ахлоқӣ анҷом додани муомилоти тиҷоратӣ ва молиявӣ муҳим буд. Қарздиҳии фоизӣ, ки дар Арабистон пеш аз ислом маъмул буд, ғайриқонунӣ буд, зеро он ҳамчун истисмор ва барои камбизоатон зараровар дониста мешуд.

Таълимоти Паёмбар (с) дар бораи тиҷорат ба бунёди бозори одилона ва ахлоқӣ ташвиқ мекард, ки дар он харидорон ва фурӯшандагон метавонанд бидуни тарси фиреб ё истисмор ба тиҷорат машғул шаванд. Ин чаҳорчӯбаи ахлоқӣ ба шукуфоии Мадина саҳм гузошта, онро ба як макони ҷолиб барои тоҷирони минтақаҳои атроф табдил дод.

Танзими бозор

Таъсиси бозорҳои танзимшаванда як хусусияти дигари низоми иқтисодии Мадина буд. Пайгамбар Мухаммад (с) нозири бозорро, ки бо номи «мухтасиб» маъруф аст, таъин кард, ки вазифааш назорат аз муомилоти бозор, риояи усулхои исломии точирон ва барраси кардани хар гуна шикоят ва ихтилофот буд. Муҳтасиб инчунин кафолат дод, ки нархҳо одилона ва аз амалҳои монополистӣ пешгирӣ карда шаванд.

Ин танзими бозор ба нигоҳ доштани суботи иқтисодӣ ва таҳкими эътимод байни тоҷирон ва истеъмолкунандагон мусоидат кард. Таваҷҷӯҳ ба таҷрибаҳои ахлоқии тиҷорӣ муҳити тиҷоратиро ба вуҷуд овард, ки ба некӯаҳволии умумии ҷомеа мусоидат кард.

Системаи иқтисодии Мадина на танҳо ба ҷамъоварии фоида ва сарват нигаронида шуда буд. Масъулияти иҷтимоӣ ва тақсими одилонаи захираҳо дар чаҳорчӯби иқтисодии исломӣ марказӣ буданд. Маъмурияти паёмбар Муҳаммад ба тақсими сарват тавассути закот, хайрия ва дастгирии лоиҳаҳои ҷамъиятӣ, ки ба манфиати тамоми ҷомеа буд, ташвиқ мекард.

Закот ва тақсими сарват

Чунон ки қаблан зикр гардид, закот (садақаи ҳатмӣ) як рукни асосии ислом буд ва ҳамчун воситаи муҳими иқтисодӣ барои тақсими сарват хизмат мекард. Аз шахсони сарватманд талаб карда мешуд, ки як қисми дороии худро барои дастгирии камбағалон, ятимон, бевазанон ва дигар аъзоёни осебпазири ҷомеа саҳм гузоранд. Ин низоми закот кафолат дод, ки сарват дар дасти андаке мутамарказ нашавад ва ниёзҳои асосии тамоми аҳли ҷомеа бароварда шавад.

Асосҳои закот фаротар аз садақаҳои оддӣ буданд; онҳо як қисми дидгоҳи васеътари адолати иқтисодӣ ва баробарии иҷтимоӣ буданд. Пайғамбар Муҳаммад (с) таъкид кардааст, ки сарват амонати Худованд аст ва онҳое, ки соҳиби сарватанд, вазифадоранд, ки онро барои беҳбудии ҷомеа истифода баранд.

Дастгирии осебпазир

Маъмурияти паёмбар Муҳаммад ба дастгирии табақаҳои осебпазири ҷомеа, аз ҷумла камбағалон, ятимон ва бевазанон аҳамияти бузург медод. Таълимоти исломӣ ҷомеаро ташвиқ мекард, ки дар ҳаққи ниёзмандон ғамхорӣ кунанд ва бидуни интизори чизе кумак кунанд. Ин ахлоқи саховатмандӣ ва масъулияти иҷтимоӣ дар фарҳанги иқтисодии Мадина амиқ ҷой гирифта буд.

Аз ин рӯ, низоми иқтисодии Мадина на танҳо ба тавлиди сарват, балки таъмини он буд, ки сарват ба тарзе истифода шавад, ки ба некӯаҳволии тамоми ҷомеа мусоидат кунад. Ин муносибати мутавозин ба иқтисод, муттаҳид кардани корхонаи инфиродӣ бо масъулияти дастаҷамъона, ба эҷоди ҷомеаи одилона ва дилсӯз мусоидат кард.

10. Маориф ва дониш дар давраи Мадина

Давраи Мадина низ замони шукуфоии фикрӣ ва маърифатӣ буд, зеро Муҳаммад (с) ба ҷустуҷӯи илм таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда буд. Таълимоти исломӣ ҳам мардон ва ҳам занонро ба ҷустуҷӯи илму ҳикмат ташвиқ мекард ва маориф як ҷузъи марказии сохтори иҷтимоӣ дар Мадина гардид.

Маркази асосии таълим дар Мадина таълими динӣ буд. Қуръон матни асосие барои омӯзиш буд ва қироат, ҳифз ва тафсири он меҳвари таълими исломиро ташкил медод. Ҳазрати Муҳаммад (с) худ устоди тарбиятгар буда, ба саҳобагонаш Қуръон таълим медод ва маънии онро баён мекард. Хизматрасонии масҷидҳамчун муассисаи таълимии ибтидоӣ, ки дар он мусулмонон барои омӯхтани эътиқоди худ ҷамъ омада буданд.

Қуръоншиносӣ

Омӯзиши Қуръон барои ҳар як мусалмон вазифаи динӣ маҳсуб мешуд. Тадқиқоти Қуръон на танҳо аз ёд кардани матн, балки фаҳмидани маъноҳо, таълимот ва татбиқи он дар ҳаёти ҳаррӯзаро низ дар бар мегирифт. Паёмбар асҳоби худро ба омӯхтани Қуръон ва ба дигарон таълим додан ташвиқ карда, фарҳанги дониши диниро дар Мадина ривоҷ медод.

Бисёре аз саҳобагони Паёмбар (с) донишмандони маъруфи Қуръон шуданд ва дониши онҳо ба наслҳо интиқол ёфт. Таваҷҷӯҳ ба омӯзиши Қуръон дар Мадина барои рушди илми ислом дар садаҳои баъдӣ замина гузошт.

Ҳадис ва суннат

Ба ҷуз аз Қуръон, таълимот ва амалҳои Паёмбари Муҳаммад, ки бо номи суннат маъруфанд, манбаи муҳими дониш буданд. Саҳобагони паёмбар (с) гуфтаҳо ва аъмоли ӯро ёд карда, сабт мекарданд, ки баъдтар бо номи Ҳадис маъруф шуд. Омӯзиши ҳадис барои фаҳмидани роҳнамоии Паёмбар (с) дар паҳлӯҳои мухталифи зиндагӣ, аз ибодат то рафтори иҷтимоӣ муҳим буд.

Давраи Мадина ибтидои он буд, ки анъанаи ғании илми ҳадис мегардад. Ҳифз ва интиқоли таълимоти Паёмбар (с) дар ташаккули шариъат, теология ва ахлоқи исломӣ муҳим буд.

Дар ҳоле ки таҳсилоти динӣ дар марказӣ қарор дошт, дар Мадина низ ҷустуҷӯи донишҳои дунявӣ ташвиқ мешуд. Ҳазрати Муҳаммад машҳур фармудааст:

Талаби илм бар ҳар мусалмон фарз аст.

Ин фармони васеъ тамоми шаклҳои дониши судмандро фаро гирифт, на танҳо омӯзиши динӣ. Таълимоти Паёмбар (с) ба таҳқиқи бахшҳои гуногуни илм, аз ҷумла тиб, астрономия, кишоварзӣ ва тиҷорат ташвиқ мекард.

Таваҷҷуҳи исломӣ ба дониш замина барои дастовардҳои зеҳнии тамаддунҳои баъд аз ислом, бахусус дар асри тиллоии Ислом, ки уламои мусалмон дар илм, тиб, риёзиёт ва фалсафа саҳми назаррас гузошта буданд, фароҳам овард.

Давраи Мадина бо ҷалби занон ба корҳои таълимӣ ҷолиб буд. Пайғамбар Муҳаммад (с) таъкид кардааст, ки талоши илм барои мардон ва занон яксон муҳим аст. Занони ӯ, бахусус Оиша бинти Абубакр, иштирокчиёни фаъоли ҳаёти ақли ҷомеа буданд. Оиша (р) ба яке аз муътабарони барҷастатарин дар ҳадис ва фиқҳи исломӣ табдил ёфт ва таълимоти ӯро ҳам мардон ва ҳам занон хостанд.

Иштироки занон дар таҳсил як дурии назаррас аз ҷомеаи пеш аз исломии Арабистон буд, ки дар он ҷо занон аксаран аз дастрасӣ ба омӯзиш маҳрум буданд. Аз ин рӯ, давраи Мадина замонеро ифода мекунад, ки таҳсилот ҳамчун ҳуқуқ ва масъулияти ҳамаи аъзоёни ҷомеа, новобаста аз ҷинс баррасӣ мешуд.

Хулоса

Тасвири иҷтимоии давраи Мадина таҳти сарварии ҳазрати Муҳаммад (с) як давраи дигаргунсозиро дар таърихи ислом муаррифӣ мекунад, ки дар он принсипҳои адолат, баробарӣ ва ҳамдардӣ барои эҷоди ҷомеаи мутаносиб амалӣ шудаанд. Конститутсияи Мадина, пешбурди адолати иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, баланд бардоштани мақоми занон ва ҳифзи гуногунандешии динӣ ҳама ба рушди ҷомеаи муттаҳид ва фарогир мусоидат карданд.

Ислоҳоте, ки дар давраи Мадина ҷорӣ шуда буд, бисёре аз беадолатиҳо ва нобаробарӣ, ки дар ҷомеаи пеш аз исломии Арабистон вуҷуд дошт, рафъ карда, заминаҳои сохти нави иҷтимоӣ бар асоси принсипҳои ахлоқии исломиро фароҳам овард. Тавассути роҳбарии худ Муҳаммад пайғамбар нишон дод, ки чӣ гуна метавон таълимоти диниро барои бунёди ҷомеаи одилона ва баробарҳуқуқ татбиқ кард ва барои наслҳои оянда намуна буд.

Давраи Мадина як манбаи илҳом барои мусулмонони саросари ҷаҳон боқӣ мемонад ва нишон медиҳад, ки чӣ гуна ҷомеае, ки бар имон, дониш ва адолат асос ёфтааст, метавонад дар ҳамоҳангӣ рушд кунад. Дарсҳои Мадина таъсири худро ба андеша, қонун ва фарҳанги исломӣ идома дода, онро намунаи беҳамтои ҳамгироии рӯҳонӣ ва созмони ҷомеа мегардонанд.